`Omgevingszorg’ belangrijk voor mensen met dementie

Door: Marysia Zarzycki – Redactioneel – 18-01-2010

Sociaal geriater (ouderenarts) Dr. Anneke van der Plaats ontwikkelde ‘omgevingszorg’; een nieuwe visie op de invloed van de omgeving op mensen met dementie. Omgevingszorg leert ons hoe we in de inrichting van de (leef-)omgeving rekening kunnen houden met de aantasting van het brein bij dementie.

Dit artikel belicht de volgende onderwerpen:

– Dementie en het brein
– Omgeving en dementie
– ‘Verzorgende: blijf zitten!’
– Gedrag verklaren door omgeving
– Verveling voorkomen door ‘omgevingszorg’

Dementie en het brein

Anneke van der Plaats richtte het BreinCollectief op; een groep deskundigen, die zich ieder vanuit hun eigen achtergrond bezighouden met dementie en omgevingszorg. Het BreinCollectief legt vanuit de wetenschap uit dat bij dementie het bovenbrein, het ‘denkende brein’, aangetast wordt en het steeds moeilijker wordt om nog ‘doordacht’ dingen te doen. Het ‘emotionele brein’, dat inituitief en reflexmatig reageert neemt steeds meer over. Dit betekent dat mensen die aan dementie lijden direct op hun omgeving gaan reageren. Daarom moet de omgeving ook zo aangenaam en begrijpelijk mogelijk zijn.

Omgeving en dementie

De omgeving bestaat uit de bouw en de inrichting van binnen – en buitenruimten, de werkprocessen (de wijze waarop zorgverleners, partners de dagelijkse dingen doen zoals de maaltijden enz.) en de bejegening. Een ideale inrichting is volgens het BreinCollectief een ‘ouderwetse’ inrichting, met attributen uit de jeugd van de bewoners. Iedereen heeft een eigen fauteuil en de loopruimte is zo ingericht dat de hersenen van de mens met dementie worden afgeleid door aansprekende taferelen waar iets te beleven valt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een bioscoophoekje. Ook zijn er geen glazen deuren en wanden tot aan de grond. Er wordt rekening gehouden met de manier waarop het brein met dementie op de omgeving reageert.

In een interview met IDé vertelt Anneke over de omgeving waarin gegeten wordt: “Zit- en eetkamer kun je het beste gescheiden houden. De functie van de ruimte is minder verwarrend als er bijvoorbeeld alleen in gegeten wordt. Tijdens het eten is het belangrijk dat het rustig is, in de zin dat er zo min mogelijk prikkels zijn die niet met het eten te maken hebben. Verzorgenden die druk doende heen en weer vliegen rondom de eettafel, terwijl er piepers afgaan en de medicijnkar wordt rondgereden, zijn voor iemand met dementie een grote afleiding. Mensen met dementie hebben niet door waar geluid vandaan komt als het achter hen vandaan komt. Ook zullen zij volgen wat beweegt. Dat betekent dat mensen met dementie in een onrustige omgeving hun aandacht zullen verplaatsen naar de rondrennende verzorgende in plaats van naar het eigen eten en drinken.”

‘Verzorgende: blijf zitten!’

Uit wat Anneke vertelt wordt duidelijk dat in de omgeving ‘op het juiste moment, de juiste prikkels’ gegeven moeten worden. Bij het eten betekent dat bijvoorbeeld dat de tafel al gedekt moet zijn en de geur van het eten over de afdelingen verspreid. Zo min mogelijk moet afleiden van waar het moment om draait: eten en drinken. Dat is de enige manier om de hersenen van mensen met dementie ‘de goede richting uit’ te krijgen. Hetzelfde geldt ook voor andere handelingen en momenten van de dag zoals; opstaan, aankleden, verzorgen, toiletgang en activteiten: voor alles de juiste prikkel op het juiste moment. Zo worden mensen met dementie zo goed mogelijk geholpen om rust te ervaren en zich veilig en zeker (van zichzelf) te voelen. Bij momenten als met het eten betekent dat dus dat verzorgenden veel meer mogen/moeten blijven zitten.

Gedrag verklaren door omgeving

De ‘omgevingszorg’ heeft ook gevolgen voor het kijken naar probleemgedrag. Het heeft geen zin om puur naar het onrustige gedrag van iemand te kijken. Anneke zegt hierover: “Het gaat om dhr. Pietersen én zijn omgeving. Hoe zit hij? In wat voor een stoel? Waar kijkt hij op uit? Is het stil of druk om hem heen? Waar komen de prikkels vandaan? Hoe wordt hij bejegend? Wanneer is hij rustig? Hoe gedraagt hij zich in een andere omgeving? Daarin zitten de oorzaken, er is iets dat ongunstig is voor zijn brein. Dat jaagt hem angst aan en die is dus niet te bedwingen door het bovenbrein. Angst is de meest gevoelde emotie van mensen met dementie. Zij worden een speelbal van hun emoties.”

Dat komt doordat het denkende brein bij dementie verloren gaat en men steeds meer reflexmatig, impulsief en intuïtief op prikkels uit de omgeving reageert. Als die prikkels ‘’gunstig’’ zijn voor het emotionele brein dan reageren mensen ook ‘’gunstig’’. Het omgekeerde is ook waar. In een ongunstige omgeving zien we veel probleemgedrag. De veroorzaker is stress. Een ongunstige omgeving kan zowel uit te veel prikkels als ook uit te weinig. In beide gevallen ontstaat er chaos in het hoofd en kan de mens met dementie het tekort/teveel aan prikkels zelf gaan verwerken door; dwangmatig lopen, tikken, wrijven, wiebelen enz. Anneke benadrukt dat hierdoor ook de meeste val-momenten ontstaan!

Verveling voorkomen door ‘omgevingszorg’

Ernstige verveling is een andere grote veroorzaker van probleemgedrag. Veel mensen met dementie vallen ten prooi aan dodelijke verveling in zorginstellingen. Een groot deel van de dag wacht men op wat er gaat komen, maar er gebeurt niets. Omgevingszorg pleit ervoor om dit op te vangen door vermaak dat de hersenen iets te doen geeft en dat iedereen fijn vindt: video beelden, eenvoudige spellen en dingen waarmee mensen met dementie kunnen manipuleren zoals knuffels, voorwerpen uit de oude tijd, (namaak)dieren en babypoppen. (Het is wel belangrijk om te weten welke video beelden en films geschikt zijn voor mensen met dementie!)

Laat u inspireren door dit artikel om zelf ook aan de slag te gaan met omgevingszorg! Het afstemmen van de omgeving, werkprocessen en de bejegening hebben een positief effect op álle mensen met dementie én op de medewerkers.

Lees meer:

• Gedragsproblemen kunnen uitgesteld worden tot de laatste levensfase, korte internetfilm over het belang van omgevingszorg.
• De wondere wereld van Dementie is een boekje dat Anneke van der Plaats samen met Bob Verbraeck schreef. Het boekje geeft inzicht in beleving en gedrag van mensen met dementie en geeft praktische aanwijzingen en tips om daar goed mee om te gaan.
• De wondere wereld van de dementie, door Anneke van der Plaats en bewerkt door wijlen Bob Verbraek
• De dag door met dementie, door Anneke van der Plaats en Dick Kits
• Het demente brein, door Anneke van der Plaats en Gerke de Boer

Anneke van der Plaats werd voor Altijd Wat van de NCRV geïnterviewd in verpleeghuis Het Spijk (Eefde), waar zij een viertal ‘beleefplekken’ hielp in te richten (uitzending op 25/02/11).