Afstudeerproject journalistiek van Claire Daemen
Met toestemming van journaliste Claire Daemen mogen we deze informatie op de website van BreinPlaats plaatsen. (17-01-2025 13:15) Achtergrond
Ik voel me net weer achttien’, fluisterde een man in het oor van zangeres Yvon Kanters (24) na het horen van de klanken van het nummer ‘Take Me Home, Country Roads.’ De man had altijd gelinedancet, maar door de ziekte dementie zit hij nu in een rolstoel en kan hij passief gedrag vertonen. Toen hij opstond wist de zangeres niet wat haar overkwam. ‘Hij hees zichzelf ineens uit zijn rolstoel en ik dacht, wat doet hij nou? Ik nam hem maar mee om te dansen, daar werd hij zo gelukkig van, dat zag je aan alles.’
Dementie overkomt een op de vijf mensen in Nederland, volgens Stichting Alzheimer. Het is een verzamelnaam voor meer dan vijftig soorten hersenziekten – zoals alzheimer 70%, vasculaire dementie 16%. overige vormen 14%, fronto-temporale dementie (FTD) en Lewy body – waarbij de hersenen steeds meer worden aangetast. Vergeetachtig worden, problemen ervaren in het uitvoeren van dagelijkse handelingen en veranderingen vertonen in hun gedrag, zijn veel voorkomende symptomen van alle vormen van dementie. Hierdoor krijgen familie en vrienden van de persoon met dementie vaak te maken met lastige situaties.
Zangeres Yvon Kanters zingt dagelijks voor mensen met deze ziekte en vertelt: ‘De lelijke kant van dementie is echt heel lelijk, maar de mooie kant, ook écht heel mooi.’ Met de mooie kant doelt ze op muziek, wat ook wel gezien kan worden als ‘lichtpuntje’ voor veel mensen tijdens dementie. Hoe kan het dan toch dat mensen met dementie – in welk stadium dan ook – tijdens de ziekte zo bijzonder kunnen opleven bij het horen van muziek?
Muzikaal betekent sociaal
Onderzoeker Jochum J. van ‘t Hooft fascineert zich over hoe mensen met dementie sterke emoties kunnen ervaren bij muziek. In zijn recent gepubliceerde onderzoek van wetenschappelijk tijdschrift Brain Communications, onderzocht hij hoe iemands muzikaliteit in verband staat met iemands emotieherkenning en inlevingsvermogen (sociale cognitie). Dit onderzoek voerde hij uit op mensen met frontotemporale dementie (FTD), een vorm die vaak voorkomt bij mensen op jonge leeftijd.
Bij FTD worden de hersengebieden die dingen aanvoelen en bepaalde empathische vaardigheden verwerken – bijvoorbeeld in tonen en klanken – aangetast. Van ‘t Hooft: ‘Als ik hardop zeg: ‘Oh, wat heb ik een zware tas’ en ik zucht, zou iemand anders aanbieden om te helpen met je tas dragen. Iemand met FTD voelt jouw toon vaak niet op die manier aan en bij muziek werkt dit hetzelfde. Hoe beter iemand de tonen en klanken van muziek begrijpt, hoe beter wij elkaar begrijpen.’
Uit het onderzoek blijkt dat wanneer de hersenen bij iemand met FTD worden aangetast, de manier waarop iemand muziek ervaart sterk kan veranderen. Zo vertelt hoofdonderzoeker en neuroloog Betty Tijms vertelt hierover: ‘Iemand kan opeens extreme verliefdheids emoties voelen bij het horen van muziek, dit heet musicofilie. Ook kan iemand helemaal geen emotie meer voelen bij muziek, dat noem je muzikale anhedonie. Het begrip van muziek verdwijnt dus niet bij FTD, het verandert alleen.’ De muzieksmaak kan ook sterk veranderen, dan voelt iemand met FTD – op welke leeftijd dan ook – opeens veel meer affiniteit met bijvoorbeeld kinderliedjes.
Emotie en gevoel
Iemands emoties staan sterk in verband met bepaalde belevenissen en herinneringen van vroeger. Bij het horen van muziek kunnen deze elementen weer naar boven komen. ‘Het heeft alles te maken met het tapijtrol des levens,’ volgens Peter Peltzer, dementieverpleegkundige en oprichter van BreinPlaats, een vervolg op de Brein-Omgeving Methode ontwikkeld door Dr. Anneke van der Plaats.
‘Als je de tapijtrol weer oprolt, verdwijnt alles wat als laatste binnenkwam ook als eerste in het brein. Bij mensen met dementie worden recente herinneringen het snelst vergeten, terwijl oude herinneringen vervagen. Iemands brein zakt dan als het ware naar beneden. Als de hoogste lagen – waar bewust plannen en doordacht handelen een rol spelen – in de hersenen uitvallen, kom je terecht in het emotionele brein. Daar waar emotie is, zijn herinneringen en beleving, en daar speelt muziek ook een grote rol in. Zo vind je de mens achter de mens weer terug.’
Muziek gespaard bij alzheimer
Waar dementie voor ieder persoon een ander gedeelte in de hersenen aantast, is muziek een element dat bij veel mensen met dementie relatief gespaard blijft, blijkt uit een eerder onderzoek van wetenschappelijk tijdschrift Brain: A Journal of Neurology. Dit geldt alleen voor alzheimer, dit is met 70% de meest voorkomende vorm van dementie in Nederland. Bij deze vorm van dementie sterven de hersenen langzaam af en wordt het geheugen aangetast. Toch wordt een klein deel van de hersenen waar muziek plaatsvindt vaak niet aangetast. Hierdoor kunnen mensen nog vaak songteksten herinneren, meebewegen met bepaalde danspasjes en meeneuriën met bepaalde melodieën.
Zo vertelt Tijms over de bekende jazzpianist Louis van Dijk. ‘Nadat hij in het Alzheimercentrum Amsterdam de diagnose alzheimer kreeg, heeft hij hier op de valse piano in de koffiekamer een prachtig stuk gespeeld. Zijn ritme, klanken en melodie waren dus heel erg gespaard.’ Het opvallende hieraan is dat het ‘muziek’ deel in de hersenen wat bij alzheimer gespaard blijft, weer meer wordt aangetast bij FTD, een andere vorm van dementie.
Gevoel
Wanneer Yvon Kanters voor ouderen met dementie zingt, speelt de vorm van dementie geen enkele rol. Het gaat hierbij vooral om gevoel. Door herinneringen op te halen, probeert ze de verbinding te maken. Hierover plaatst ze video’s op haar TikTok account, die bij veel kijkers emotionele gevoelens opwekken. Ze noemt het zelf: ‘Het stukje identiteit teruggeven dat zij zijn kwijtgeraakt.’ Kanters vertelt dat elke sessie compleet anders is omdat iedereen zijn/haar eigen verhaal heeft. ‘Het enige wat ik doe tijdens mijn optredens is kijken en voelen. Wat gebeurt er en waar landt iets? Wat kan ik hierna zingen om met die ene persoon contact te maken?’
Levensfase en leeftijd
Veel mensen met dementie gaan terug naar herinneringen van hun vroegere jaren. Vragen zoals: ‘Gaan we morgen bij oma op bezoek?’ of ‘We moeten zo weg, anders wordt het eten bij buurman Jaap koud’ zijn hier simpele voorbeelden van. Bij het luisteren of maken van muziek is de ‘terugsprong naar vroeger’ vaak ook het geval bij mensen met de ziekte. De muziek die gespeeld of gezongen wordt tussen iemands 15e tot 25e levensjaar zou het beste bewaard blijven, volgens de MuziekGeluk Methodiek. Van ‘t Hooft vertelt ‘Dit is dan ook de periode waarin we onze muzieksmaak ontwikkelen.’ Of deze ontwikkeling samengaat met de vaak ‘goede herinnering aan muziek’ van mensen met dementie, is niet perse vast te stellen, omdat het bij elk persoon verschillend is.
Toch is het niet zo dat elk persoon met dementie blijft hangen in de liedjes van toen zij 15 tot 25 jaar oud waren. Tijdens de ziekte kunnen mensen schommelen tussen bepaalde levensfases. ‘Ik kende iemand die zich opeens absoluut niet meer wilde scheren’, vertelt Peltzer. ‘Pas toen ik hem een scheerapparaat uit de jaren 60 gaf, liep hij gelijk naar zijn gootsteen om zich te scheren. Hij herkende simpelweg het model uit de huidige tijd niet meer. Toen wist ik dat hij met zijn brein in de jaren 60 zat.’ Hetzelfde geldt voor muziek uit verschillende decennia. Het zou in dit geval dus kunnen dat een persoon met dementie beter kan meezingen met ‘Kom Van Dat Dak Af’ dan met ‘Het Dorp’ uit de jaren 70, ook al kende diegene dat nummer stukken beter.
Muziek met de tijd mee
Mensen met dementie leven niet allemaal op van één soort genre van muziek. Er wordt vaak gedacht dat het aanzetten van ‘oude’ muziek een goede zet is. Hierover krijgt Kanters dan ook wel eens vragen op haar TikTok account.
Waarom zing je niet Nederlands? Waarom zing je niet ‘Droomland?‘
‘Nummers uit de jaren 30 en 40 zijn leuk en zullen we ook blijven zingen, maar mensen gaan ook zeker aan op artiesten die veel later kwamen zoals Elvis Presley en Bruce Springsteen. Laatst had ik ook een aanvraag voor Ilse de Lange.’ Het valt Kanters op dat dat bij de nieuwe generatie ouderen de muzieksmaak verandert. Ze vindt het belangrijk dat mensen hier vanaf weten. ‘Als onze generatie straks ouder wordt en in een verzorgingstehuis zit met dementie, is het fijn dat hulpverleners weten dat de muziek meegaat met de tijd. Dan kunnen ze hier op inspelen en onze dagen en die van anderen nét wat leuker maken, want dat is zó belangrijk.’
Meer weten over dit onderwerp?
Luister dan hier naar het luisterverhaal ‘Een vreemde eend in de bijt‘ over het persoonlijke verhaal van Arie (80). Je hoort en voelt hoe muziek impact heeft op iemand waarbij het beeld van de werkelijkheid steeds meer verstoord raakt. Ignar Rip schreef de methodiek MuziekGeluk en vertelt wat muziek doet in de hersenen voor iemand met dementie.
Ook te beluisteren op Acast.